Rulman Seçimi
Yeni ürün tasarım ve imalatlarınız için Hizmetinizdeyiz
İnsanoğlunun mekanik konulardaki teknolojik gelişmesi tekerleğin bulunuşu ile başlar. Bugün gelinen noktada tekerleğin ve dönen her şeyin göbeğinde genellikle rulman vardır. Bu nedenle rulman dünyada en çok kullanılan makine elemanıdır. Dünyanın en büyük rulman üretici firması SKF bu gerçekten hareket ederek Gothenburg’daki merkezi yönetim binasın önüne simgesel olarak dev bir bilya koymuştur.Rulmanın temel prensibi sabit bir şaftın çevresinde dönen çevrenin şaft yüzeyi ile sürtünmesini minimize etme üzerine kurulmuştur. |
|||||
Teorik olarak bir yüzeyde yuvarlanan bilya, teker vs. sonsuz sertlikte olsa, yani hiç esnemiyecek olsa yüzey ile dönen nesne arasında sıfır sürtünme olur (Bkz. Şekil 1). Ancak döner nesnenin yük altında belli bir miktar esneyerek dokunma yüzeyinde yassılaşması nedeni (Bkz. Şekil 2) ile hareket dönme ve kayma ile birlikte oluşur. Bu ise sürtünmeyi meydana getirir. Rulmanlar söz konusu bu sürtünmeyi azaltmak amacı ile geliştirilmişlerdir. Yukarıdaki sürtünmeden kastedilen bilya veya tekerleğin yuvarlanmak yerine yüzeyde kaydıkları durumda ortaya çıkan sürtünmedir. Normalde tekerleğin yuvarlanabilmesi için yere tutunmasını sağlayacak sürtünme şarttır ve eğer bu sürtünme olmazsa tekerlek yuvarlanmaz fakat olduğu yerde döner (patinaj yapar). Nitekim patinajı önlemek için rulmanlarda minimum bir yük olması gerekir. Bu yük özellikle yüksek devirlerde, yüksek ivmelenmelerde veya yükün etki yönündeki ani değişme durumlarında daha fazla önem kazanır. |
ŞEKİL 1 |
ŞEKİL 2 |
|||
Rulman seçimi konusunda genel bir kural bulunmamaktadır. Her uygulamanın kendine özel şartlarının gerektirdiği rulman tipi vardır. Bu şartlar aşağıdaki gibi sıralanabilir.
|
|||||
EŞ DEĞER DİNAMİK YÜK (P) Radyal ve eksenel yüklerin oluşturduğu bileşke kuvvet rulman ömrünü belirleyen ana etkendir. Bileşke kuvvete rulman literatüründe “Eş değer dinamik yük (P) denilmektedir ve formülü P(N)= Fr *cos β+ Fa * sinβ dir (Bkz. şekil 3) sinβ ve cos β değerleri rulmanın tipine ve büyüklüğüne göre değişir ve bunlar rulman katalogunda X ve Y katsayıları olarak verilir. Böylece; P=X* Fr + Y* Fa olur. Eğer Fa belli bir büyüklüğün altında ise ikinci terim 0 kabul edilir ve formül P=X* Fr şekline döner. Fa değerinin dikate alınıp alınmayacağı ise yine katalogda verilmiş olan “e “katsayısı ile belirlenir. Eğer Fa/Fr > e ise P=X* Fr + Y* Fa formülü kullanılır Eğer Fa/Fr < e ise P=X* Fr formülü kullanılır Burada Fr : Radyal yük (N) |
ŞEKİL 3 |
||||
Belirlenen Eş değer dinamik yük (P) rulmanın ömrünün hesaplanmasında kullanılan ana parametredir. (Rulman ömrünün belirlenmesi için Bkz. bölüm.4).
|
|||||
L10= (C/P)p L10 : Milyon devir cinsinden rulman ömrü EŞ DEĞER STATİK YÜK (P0) Ömür hesabında kullanılan “dinamik yük sayısı (C ) “ katalogda ilgili rulmanın tablosundan alınır. Tablolarda C nin yanında birde “statik yük sayısı (C0) verilir. Statik yük sayısı (C0) rulman devir sayısının çok düşük olduğu, yavaş salınım hareketlerinde bulunduğu, hareketsiz iken yük altında olduğu durumlarda ve en önemlisi şok darbelerine maruz kalacağı durumlarda dikkate alınır. Bu durumlarda rulman performansının belirlenmesinde yorulma (fatique) değil fakat statik yükün sebeb olduğu kalıcı deformasyon etkin olur. Bu deformasyon rulmanlarda gürültü, titreşim ve sürtünmenin artmasına sebeb olur.Rulmanın düşük performans sınırına gelmeden çalışmasını temin için hesaplamalarda statik eş değer yük P0 (N)aşağıdaki formülden hesaplanarak kullanılır. |
|||||
P0= X0*Fr+Y0*Fa C0 = s0*P0 , s0= C0 / P0 C0 : statik yük sayısı ilgili rulman katalogundan alınır s0 : statik emniyet faktörü(Bkz. şekil 4) X0 , Y0 Rulman katalogunun ilgili sayfalarında verilir. Statik yük sayısı C0, Eş değer statik yük P0 oranının ne kadar olması gerektiği s0 statik emniyet faktörü tablosunda (Bkz şekil 4.) verilmiştir. (Bu oran şok yükler yoksa bilyalı rulmanlarda birden küçüktür.) Eğer hesaplanan S0 değeri tablodan bulunan S0 değerinden küçük ise daha büyük C0 değerine sahip rulman seçilmelidir.
|
ŞEKİL 4 |
||||
RULMAN DEVRİNİN UYGUNLUĞUNU KONTROL Rulmanın hız kapasitesinde etkin olan faktörler şunlardır.
Rulmanlarda bir hız limiti vardır. Bu limiti kullanılan yağ ve rulmanın malzemesinin dayanabileceği sıcaklık belirler. Sıcaklığı ise rulmandaki sürtünmeler ve rulmanın çevre ile yaptığı ısı alışverişi oluşturur. Rulman katalog sayfalarında rulman için iki hız verilir. Bunlar;
1.REFERANS HIZ (TERMAL HIZ) Referans hız rulman katalogunda verilir ve bu değerin kabul edilebilir hızdan fazla olması aranır. nper=nr*fp*fv |
DİYAGRAM 1 |
||||
TABLO 5
ŞEKİL 5 |
|||||
Örnek: İşletme şartları: Rulman devri N= 6000 rpm Seçilmiş rulman SKF 6210 (Bkz Sekil 5) f0 *Fa/C0 = 14*1000/23200 = 0.6 Fa/Fr = 1000/5600= 0.178 < e= 0.25 “Diyagram 1” i kullanabilmek için P/C0= 5600/23200 =0.24 dm= (d+D) /2 = (50+90)/2= 70mm Bkz diyagram 1 => fp=0.63, fv=0.85
|
|||||
nper=nr*fp*fv nper=15000*0.63*0.85 = 8030 rpm > n=6000rpm => Seçilen rulman devri uygun.Rulmanın maksimum işletme devir sayısının her zaman için kabul edilebilir hız (nper) dan daha düşük olması gerekir. Rulman devrinin referans hızdan fazla olması rulman boşluğunu azaltarak bilya oyuklarında hasara sebeb olur. Diğer bir husus ise rulman devrinin referans hızdan fazla olması iç bilezik ile dış bilezik sıcaklıkları arasındaki farkın artmasına neden olarak rulmanda termal gerilim yaratır. (Not: Dış bilezik sıcaklığı her zaman için iç bilezik sıcaklığından fazladır çünkü bilya veya makaranın dış bileziğe temas noktasındaki çevresel hızı iç bileziğe temas noktasındaki çevresel hızdan daha fazladır.) |
ŞEKİL 6 |
||||
Rulmanın referans hızın üstünde çalıştırılabilmesi ancak aşağıdaki şartlar altında mümkündür. Bunlar;
|
|||||
2. LİMİT HIZ Normalde referans hız limit hızdan daha düşüktür. Bu durumda yukarıda örneği verilen hesap yöntemi ile hızın uygunluğu kontrol edilir. Ancak bazı rulmanlarda katalogda verilen limit hız referans hızdan düşüktür. Bu durmda yine yukarıda belirtilen yöntem ile kabul edilebilir maksimum hız (nper) hesaplanır ve limit hızla kıyaslanır. Hangisi daha düşük ise o değer işletmede kullanılabilecek maksimum hız olarak kabul edilir. |
|||||
RULMAN TİPLERİ Genel olarak iki tip rulman vardır. Bunlar;
1. BİLYALI RULMANLAR Bilyalı rulman özellikleri ve kullanıllabilecekleri uygulama alanları için ilgili grup adını tıklayınız 1.1 Bilyalı rulmanlar (Deep Groove ball bearings) |
|||||
2. MAKARALI RULMANLAR Makaralı rulmanlar bilyalı rulmanlara göre çok daha büyük yükleri taşıyabilirler. Bunların en büyük dezavantajları daha düşük hızlarda ve daha gürültülü ve titreşimli çalışmalarıdır. Makaralar silindirik, konik, iğne tipi (çapı ince) olmak üzere aşağıda belirtilen tiplerdedir.Makaralı rulmanların özellikleri ve kullanılabilecekleri uygulama alanları için ilgili grup adını tıklayınız. |
|||||
2.1 Silindir makaralı rulmanlar (Cylindirical roller bearings) 2.2 Oynak makaralı rulmanlar (Spherical roller bearings) 2.3 Konik makaralı rulmanlar (Taper roller bearings) 2.4 Eksenel makaralı rulmanlar (Cylindirical roller thrust bearings) |
|||||
3. RULMANLARDA NUMARALANDIRMA SİSTEMATİĞİ |
|||||
ISO tarafından standartlaştırılan boyut sistematiği basitçe şu şekilde gerçekleştirilmiştir.
|
|||||
3.1 RULMAN İÇ ÇAPI GÖSTERİMİ Rulman iç çapı konusunda çok basit bir kural bulunmaktadır. Gösterimdeki son iki rakam en büyük 99 olabileceği için 5X99= 495mm den büyük iç çaplarda ise son rakamlar “/” işaretinden sonra direkt çap olarak yazılır. Örnek: 618/750 iç çapı 750 mm olan tek sıra bilyalı rulman. Bu kurallar tüm rulman tipleri için geçerlidir. |
|||||
3.2 RULMAN TİP GÖSTERİMİRulman tipini gösterimdeki başlangıç karakterleri belirler. Buna göre eğer ilk karakterler6 veya 16 ile başlıyorsa rulman tek sıra bilyalı rulmandır 4 ile başlıyorsa rulman çift sıra bilyalı rulmandır. 1 veya 2 ile başlıyorsa rulman oynak bilyalı rulmandır. 7 ile başlıyorsa rulman eğik bilyalı rulmandır. 3 ile başlıyorsa rulman çift sıra eğik bilyalı rulmandır. Q ile başlıyorsa rulman dört nokta temaslı bilyalı rulmandır. N veya 319 ile başlıyorsa rulman silindirik makaralı rulmandır. HK veya N veya RNA ile başlıyorsa rulman iğne makaralı rulmandır. K veya T veya 3 ile başlıyorsa rulman konik makaralı rulmandır. 2 ile başlıyorsa rulman oynak makaralı rulmandır. 5 ile başlıyorsa rulman eksenel bilyalı rulmandır. 8 ile başlıyorsa rulman eksenel makaralı rulmandır. 29 ile başlıyorsa rulman eksenel oynak makaralı rulmandır. |
|||||
3.3 RULMANLARIN ÖZEL ŞEKİLLERİNİN GÖSTERİMİ Rulman gösteriminin sonundaki alfabetik harfler şu anlama gelir. K : iç çapı konik rulman Z : Bir tarafi kapalı rulman 2Z : İki tarafi kapalı rulman N : Rulmanın bir tarafında sekman yuvası var NR : Rulmanın bir tarafında sekman yuvası ile birlikte sekmanı var M : Bilya veya makaralar bronz kafes içnde L : Bilya veya makaralar alaşımlı kafes içnde T : Bilya veya makaralar Sentetik reçine kafes içinde |
|||||
3.4 RULMAN BOŞLUĞU Normalde rulmanlar boşluklu olarak üretilirler . Eğer bu boşluk bırakılmaz ise çalışma sırasında ısınma neticesinde ortaya çıkan termal genleşmeler ve rulman yuvasına dışarıdan giren partiküller nedeni ile rulman dönemez olur. Bahsedilen nedenlerden ötürü rulman kullanılmaya başlanmadan önceki boşluk, kullanılmaya başladıktan sonraki boşluktan daha fazladır. Rulman boşluğu yükün rulmanda eşit yayılmasını da etkileyen bir faktördür. |
|||||
Rulmandaki boşluk seviyesi direkt olarak aşağıdaki durumları etkiler. Bunlar
Rulmanda iki çeşit boşluk olur. Bunlar;
Bilyalı rulmanlarda radyal boşluk artınca buna bağlı olarak eksenel yöndeki boşluk da artar |
|||||
Normal boşluklu rulman siparişinde tedarikçiye ek bir bilgi verilmesi gerekmez. Ancak normalden daha fazla veya daha az boşluklu rulman ihtiyacı varsa bu rulmanın tip numarası ile birlikte tedarikçi firmaya boşluk miktarı bildirilmelidir. Siparişte boşluklar aşağıdaki şekilde belirtilirler; C1 : Sıkı rulmandan daha sıkı rulman C2 : Normal boşluklu rulmandan daha az boşluklu (sıkı) rulman CN : Normal boşluk ( Rulman spesifikasyonlarında belirtmeye gerek yoktur.) C3 : Normal boşluklu rulmandan daha fazla boşluklu (gevşek) rulman C4 : C3 boşluklu rulmandan daha fazla boşluklu (çok gevşek) rulman C5 : C4 boşluklu rulmandan daha fazla boşluklu ( çok, çok gevşek) rulman |
|||||
Normalden farklı boşluklu rulmanlar hangi durumlarda talep edilir? C1, C2 boşluklu rulmanlar gürültü ve titreşimin çok az olması gereken durumlarda kullanılır. Ancak bu durumda rulman çok daha fazla ısınır. Bu nedenle düşük devirli rulmanlar için uygundurlar. C3,C4,C5 boşlukları yüksek devirli rulmanlarda ortaya çıkacak aşrı ısınmadan ötürü meydana gelecek termal genleşmeleri gidermek için değerlendirilirler. Aynı zamanda ortamın çok sıcak olduğu durumlarda, veya vibrasyonlu çalışma ortamlarında boşluklu rulmanlar kullanılır. |
|||||
4. RULMAN ÖMRÜNÜN BELİRLENMESİ Dizayn edilen bir sistemde yük büyüklükleri nedeni ile bir şaft çapı ortaya çıkar ve o çapa uygun olarak bir rulman seçilir. Seçilen rulmanın ömrünü devir sayısı, çalışma şartları, kullanılan yağ, bilya boşlukları, eksenel ve radyal yükler belirler. Rulman ömrü yıl olarak değil toplam kaç milyon devir (L10) yapabileceği ile ölçülür. Rulman ömrü belirlenmiş rulman tipine göre farklı yöntemlerle hesaplanır. Bu yöntemlerin ne olduğu ilgili rulman katalog sayfalarında belirtilmektedir. Burada bir örnek ile ömür hesabının nasıl yapıldığını anlatmaya çalışalım. Bu örnekte SKF katalogunda verilen değerler referans olarak alınmıştır. Sitemden gelen yükler nedeni ile ortaya çıkmış şaft çapı d=40 mm olsun Radyal yük Fr= 7000 N |
|||||
Sistemde radyal yükle beraber onun yaklaşık 30% si oranında eksenel yük olduğu için oynak makaralı SKF 22208E kod numaralı rulman seçilmiş olsun. İlgili katalog sayfasından; SKF 22208E |
ŞEKİL 5 |
||||
Oynak makaralı rulmanlarda kabul edilebilir eksenel yük Fap=3*B*d= 3*23*40 = 2760N Fa < Fap olmalı. 2470 N < 2760 N aranan şart sağlanıyor. Fa/Fr < e ise P= Fr+Y1*Fa Fa/Fr > e ise P= 0,67*Fr+Y2*Fa Fa/Fr=7000N/ 2470N = 0.35> e=0.28 => P=0.67* Fr + Y2* FaBurada P: Eşdeğer dinamik yatak yükü olup ömür hesabının ana parametresidir. P=0.67* 7000+ 3.6*2470 P=13,582 N L10= (C/P)3,33 L10= (89,700/13,582)3,33 L10=540 milyon devir Burada L10 milyon devir cinsinden rulmanın kaç devir yapabileceğini gösteren parametredir. |
ŞEKİL 6 |
||||
Devir cinsinden hesaplanan ömrü saate çevirmek mümkün. Ancak bu durumda gözardı edilmemesi gereken şey rulmanın sürekli aynı devir sayısında dönmesi ve dönmenin kesintisiz devam etmiş olması durumunda elde edilen sonucun doğru sonuç olabileceğidir. Rulman ömrünü saat cinsinden belirten parametre L10h olarak gösterilir. Halbuki bir SKF rulman bu ömrün yaklaşık 15-20 katını sağlamaktadır. Bu nedenle SKF ürettiği rulmanlar için yeni bir ömür teorisi denklemi geliştirdi. Buna göre rulmanın bilya boşluğu, yağlanma durumu, güvenirlik (a1) kriterleri ile birlikte yukardaki formüle SKF rulmanları için kullanılacak bir katsayıyı (aSKF) çarpan olarak hesaba katmak gerekmektedir. Buna göre Güvenirlik katsayısını katalogdan 90% güvenirlik için alırsak (Bkz. Şekil 5) a1=1 kabul edebiliriz ( Güvenilirlik arttıkça katsayı azalmaktadır.) |
ŞEKİL 7 |
||||
aSKF için katalogda makaralı rulmanlar için verilen diyagramı kullanmamız gerekir. Bu diyagramı kullanabilmek için yatay eksendeki ɳc*( Pu/P) değerini ve Keğrilerinden hangisini kullanacağımıza karar vermemiz gerekmektedir. ɳc kullanılan yağın temizlik katsayısı olup çok temiz yağlar için ɳc=1 alınır. (Bkz. Şekil 6) K= ν / ν1 ν: seçilen yağın viskositesi olup ISO VG 46 için bu değer tablodan 46 mm2/ s olarak bulunur. ν1 : Rulmanın devir ve ortalama çap diyagramından bulunur. (Bkz. Şekil 7) dm= 60 mm ve 3000 rpm de ν1= 12 olarak tespit edilir aSKF =20 olarak bulunur. (Lnna ) = a1* aSKF* L10 = 1*20*540 = 10,800 Milyon devir olarak bulunur. Bu değeri 3000 rpm için saate çevirirsek
|
ŞEKİL 8 |
||||
Yukarıda vermiş olduğumuz ömür hesabını SKF sitesindeki hazır programdan alabilirsiniz. Ancak önce SKF sitesine üye olmanız gerekmektedir. Üye olduktan sonra aşağıdaki köprüden ömür programına ulaşabilirsiniz.http://webtools.skf.com/BearingSelect/frames_main.jsp?action=first&lang=en&unit=null&parentWindow=main |
|||||
5. ŞAFT YATAK DİZAYNI (BEARING ARRANGEMENTS) Uygun rulman seçimi tasarımın tek başına başarılı sonuç vermesine yetmez. Seçilen rulmanların şaft üzerindeki dizilimi şaft ve rulman ömrü, tasarımın güvenirliği, montaj, demontaj ve bakım kolaylığı açısından son derecede önemlidir. Rulmanların şaft üzerinde dizilimi (Bearing arrangements), sızdırmazlık elemanlarının yerleşimi ve rulmanın şaft üzerine uygun geçme toleransları için örnek dizaynlar ŞAFT YATAK DİZAYNI sayfasında yer almıştır. |